मीरेच्या प्रेमतीर्थावर

स्वागत आहे! आपण ह्या प्रेमाच्या सरोवरात नौकाविहार करू. असं सरोवर मनुष्याच्या इतिहासात नाही, जसं मीराचं सरोवर आहे. मानसरोवरसुद्धा इतवंâ स्वच्छ नाही.

आणि ह्या मीराच्या सरोवरात जर विहार करायचा असेल तर हंसाची गती हवी. हंस बनू शकणार असाल, तरच ह्या सरोवरात उतरा. हंस झाल्याशिवाय ह्या सरोवरात उतरता येणार नाही.

आणि हंस व्हायचं म्हणजे नक्की काय व्हायचं? 

हंस व्हायचा अर्थ असा, की मोती ओळखण्याची नजर हवी. मोती मिळवण्याची आकांक्षा, अभिलाषा हृदयात हवी. हंस फक्त मोतीच टिपतो.

बाकी कुठल्या गोष्टींना मान्यता देऊ नका. जे क्षुद्र आहे, कमी दर्जाचं आहे, ते मान्य केलंत तर जे विराट आहे, सृष्टी व्यापून उरलं आहे ते मिळवण्यासाठी असमर्थ होऊन जाल. नदी-नाल्याचं पाणी प्राशन करून जे तृप्त होतात, ते मानसरोवरापर्यंत पोहोचू शकत नाहीत. आणि तिथपर्यंत पोहोचण्याची त्यांना आवश्यकताही वाटत

नाही. मीराच्या ह्या मानसरोवरात मी तुम्हाला आमंत्रण देतो. मीरा नौका बनू शकते. मीराचे शब्द तुम्हाला बुडू देणार नाहीत, वाचवतील. त्या शब्दांच्या मदतीने तुम्ही पार पोहोचू शकाल.

मीरा तीर्थ आहे. तिचं शाध्Eा प्रेमाचं आहे. ह्याला ‘शाध्Eा’ म्हणणं कदाचित अयोग्य ठरेल.

नारदाने भाqक्तसूत्रं सांगितली, ती शाध्Eा होती. तिथे तर्वâ आहे, एक व्यवस्था आहे. सूत्रबद्धता आहे. तिथे भक्तीचं दर्शन आहे.

मीरा स्वत:च भक्ती आहे. म्हणूनच तुम्ही एका नियमाप्रमाणे, बद्धतेप्रमाणे तर्वâ करून काही मिळवू शकणार नाही. एक साचेबंद, एक पठडी तुम्हाला मिळत नाही. तिथे तर हृदयात सळसळणारी, झळाळती वीज आहे. जे आपलं घर जाळू शकतात, त्यासाठी तयार आहेत, त्यांनाच, आणि त्यांचाच संबंध मीराशी जुळू शकतो.

प्रेमाशी संबंध जुळतो, तो फक्त अशांचाच, जे विचार-आचार विसरू शकतात, हरवू शकतात, जे वेळप्रसंगी शीर तुटलं तरी पर्वा करत नाहीत. उलट शीर तोडण्यासाठी उत्सुक असतात. हे भक्तीचं मूल्य आहे. काही संपूर्णपणे मिळवायचं तर संपूर्णपणे काही द्यावंही लागतं, तसं. जे हे मूल्य देऊ शकत नाहीत ते फक्त भक्तीबद्दल विचारतात, आणि विचार करतात, पण ते भक्त होऊ शकत नाहीत. म्हणूनच मीराच्या शाध्Eााला शाध्Eा म्हणणं योग्य नाही. शाध्Eा कमी आणि संगीत जास्त. पण संगीतच तर भक्तीचं शाध्Eा होऊ शकतं. जसं तर्वâ हे ज्ञानाचं शाध्Eा होऊ शकतं, तसंच संगीत भक्तीचं शाध्Eा होऊ शकतं. गणित जसं ज्ञानाचा

आधार, तसं काव्य हे भक्तीचा आधार. ज्ञानी माणूस नेहमी सत्य शोधत राहतो. भक्त सत्य शोधत फिरत नाही, तो सौंदर्य शोधतो. भक्तासाठी सौंदर्य हेच सत्य आहे. ज्ञानी म्हणतो– `सत्य सुंदर आहे.' भक्त म्हणतो, `सौंदर्य हेच सत्य आहे.'

रवींद्रनाथजींनी म्हटलंय, ब्युटी इज ट्रूथ. सौंदर्य सत्य आहे. रवींद्रनाथजींकडेही तसंच हृदय आहे जसं मीराकडे. पण रवींद्रनाथ पुरुष आहेत. ते द्रवत राहतील, द्रवत राहतील पण तरीही पुरुषांच्या अडचणी ज्या असतात त्या राहतातच. मीरासारखे नाही द्रवू शकत. खूप द्रवले. एक पुरुष जितका द्रवू शकतो अगदी तितके; तरी पण मीरा सारखे नाही द्रवू शकले. मीरा ध्Eाी आहे. ध्Eाीसाठी भक्ती साधी, सोपी आहे. पुरुषांसाठी जसे तर्वâ-विचार साधे सोपे आहेत.

वैज्ञानिक म्हणतात, मनुष्याचा मेंदू दोन भागात विभाजन केला गेला आहे. डाव्या मेंदूच्या भागात विचार, गणित, तर्वâ, नियम असे सर्व जणू काही साखळीने बांधल्यासारखे आहेत. आणि उजव्या मेंदूच्या भागात काही विचार नाहीत. तिथे आहेत भाव-भावना, अनुभव, अनुभूती. तिथे संगीत जखमा करतं, गुंजतं, हेलावून

सोडतं. तिथे तर्वâ प्रभावित होत नाही. तिथे लय, ताल पोहोचतो. तिथे नृत्य पोहोचतं, सिद्धांत नाही.

ध्Eाी नेहमी उजव्या मेंदूने जगते आणि पुरुष नेहमी डाव्या. आणि त्यामुळे ध्Eाी आणि पुरुष ह्यांच्यात संवाद होणं कठीण जातं. त्यांची मतं जुळणं कठीण पडतं. पुरुष काही बोलतो आणि ध्Eाी काही वेगळं बोलते. पुरुषाची विचार करण्याची प्रक्रिया वेगळी आणि ध्Eाीची वेगळी. त्यांचा ढंग वेगवेगळा. ध्Eाी विचार करून मुद्देसूद वागत, बोलत नाही. सरळ एक टोक गाठते. निष्कर्षावर पोहोचते. पण पुरुषाचं तसं

प्रेमाच्या सरोवरात नौकाविहार होत नाही. तो एक एक मुद्दा विचारात घेतो, क्रमाक्रमाने जातो आणि नंतर

निष्कर्षापर्यंत पोहोचतो. 

प्रेमात हे असं काही नसतं. क्रम नसतो, मुद्दा नसतो. प्रेमाचा काय क्रम आणि कुठला मुद्दा! बस्स, ते फक्त होतं, झळाळत्या विजेसारखं. झालं की झालं. आणि जर झालं नाही, तर होण्यासाठी कुठलाही उपाय नाही.

पुरुषांनी भाqक्तगीतं रचली, गायली; पण मीराशी तुलना होऊ शकत नाही त्यांची. कारण मीरासाठी, ती ध्Eाी असल्याने जे अगदी सहज आहे, तेच कारण पुरुषांसाठी आरोपित असं आहे. पुरुष भक्त झाले, ज्यांनी स्वत:ला परमात्म्याची प्रेमिका मानलं, पत्नी मानलं. तरीही ते मानणं जरा अडचणीचं. अशा भक्तांचा

संप्रदाय आहे. बंगालमध्ये असे पुरुष आजही आहेत, जे स्वत: पुरुष असूनही स्वत:ला कृष्णाची पत्नी मानतात. रात्र झाली की ध्Eाी करते तसा शृंगार करतात आणि कृष्णाच्या मूर्तीला छातीशी धरून झोपी जातात. पण ह्या अशा गोष्टींमध्ये एक तNहेचं वेडेपण दिसतं. ही गोष्ट सर्वसामान्यजण मान्य करू शकत नाहीत. जमतच

नाही ही गोष्ट. हे असलं वेडेपण तेव्हाही वाटतं, जेव्हा तुम्ही, जी गोष्ट जिथे असायला नको, तिथे जबरदस्तीने लादता, प्रयत्न करता त्या गोष्टीला नको असणाNया जागी बसवण्याचा, तेव्हा.

पुरुष हा पुरुषच आहे. त्यासाठी ध्Eाी होणं हे ढोंग आहे. आतून तर त्यालाही माहीत असतं की तो पुरुष आहे. वरून तुम्ही ध्Eाीचे कपडे घाला, दागिने घाला, कृष्णाच्या मूर्तीला हृदयाशी कवटाळून बसा, पण म्हणून तुम्ही तुमच्या आतल्या पुरुषाला इतक्या सहजतेने विसरू शकणार नाही. हरवू शकणार नाही. हे सहजी होणं शक्य नाही.

ाqध्Eायाही झाल्या आहेत अशा, ज्यांनी भाqक्तमार्ग सोडून पुरुषांप्रमाणे ज्ञानमार्गा qस्वकारला. पण इथेही गोष्टी अगदी वेगळ्या थराला गेल्या. वेड्यासारख्या. जसं हे पुरुष वेडे वाटतात आणि विचार येतो की हे काय करताहेत? वेडे तर झाले नाहीयेत ना? अशीच एक वेडी घटना कााqश्मरमधे घडली. एक ध्Eाी महावीरच्या विचारांसारखी विचार करू लागली. तिने वध्Eा पेâवूâन दिलं, नग्न झाली. हे वेडेपण! जे शोभा देत नाही. हिला

`ओशो' `लल्ला' म्हणतात. लल्लामधे पण न शोभणारं असं काही आहे. ध्Eाी स्वत:ला लपवते आणि हे अगदी साहजिक आहे. हेच तर ध्Eाीचं खरं रूप– लज्जा आहे. ती स्वत:ला उधळून देत नाही, उघडत नाही. तसं जर तिने केलं तर ती वेश्या होते.

लल्लाने िंहमत दाखवली आणि अंगावरचं वध्Eा पेâवूâन दिलं. ती असाधारण ध्Eाी झाली. ही गोष्ट स्वाभाविक वाटत नाही. पण महावीरांसाठी नग्न होणं, आणि समाजापुढे तसं वावरणं हे अस्वाभाविक नाही वाटत, उलट स्वाभाविक वाटतं. हा फरक आहे. मीरामधे भक्तीची भावना इतकी सहजतेनं झाली आहे, तशी कुठेच नाही. भक्त तर खूप झाले, पण सगळेजण मीरापेक्षा खूप मागे राहिले, मीरा खूप पुढे निघून आली ह्या भक्तीमार्गात. मीरा ही तर झगमगता तारा. आपण सर्वजण या. ह्या ताNयापर्यंत चालू या. मीराच्या ह्या मधुर भाqक्तरसाचे दोन चार थेंब जरी िंशपडले गेले, जीवनात बरसले तरी तुमच्या वाळवंटात पुâलं उगवतील. जर तुमच्या हृदयात थोडे जरी तसेच अश्रू पाझरले, जसे मीराच्या हृदयात पाझरले, आणि जर तुमच्या हृदयात थोडंसं राग-संगीत छेडलं गेलं, जसं मीराच्या हृदयात छेडलं, जरासं, थोडंसं का होईना, एक थेंब का असेना, तो एक थेंब तुम्हाला रंगवून टाकेल, नवीन करेल, ताजं, तृप्त करेल.